TIN GIẢ HAY HÀNH VI PHÁ HOẠI AN NINH NHẬN THỨC TRÊN KHÔNG GIAN MẠNG?

CÁI BẪY CỦA CẢM XÚC

Đã bao giờ bạn mở một ứng dụng xem video và vô tình bắt gặp gương mặt quen thuộc của một nhân vật nổi tiếng – giọng nói đĩnh đạc, ánh mắt sắc lạnh, phía sau là nhạc nền bi tráng như đang dẫn dắt cả tâm hồn bạn đi vào một thứ nghi thức thiêng liêng?

Rồi ngay trước mắt bạn, dòng chữ kích thích trí tò mò nảy bật: “Giáo sư Harvard khẳng định Hoàng Sa – Trường Sa là của Việt Nam.”

Bạn chạm nhẹ vào màn hình. Một khoảnh khắc rất ngắn, nhưng đủ để kéo bạn vào một dòng chảy cảm xúc mãnh liệt. Đôi mắt bạn dán chặt vào từng khung hình. Tai bạn căng lên nuốt từng câu “vàng ngọc”. Tiếng nhạc hào hùng cộng hưởng với những lời lẽ mạnh mẽ làm sống dậy trong bạn niềm tự hào thiêng liêng. Và khi nhân vật kia “tuyên bố trước toàn thế giới” điều bạn hằng mong đợi, cảm xúc bỗng như vỡ òa.

Video khép lại, nhưng tâm trí bạn vẫn còn lâng lâng. Không chần chừ, bạn ấn nút chia sẻ. Phải để mọi người biết chứ. Cảm xúc dâng cao, bạn kéo xuống bình luận, thấy hàng trăm ý kiến tràn đầy nhiệt huyết yêu nước.

Nhưng có một sự thật mà chúng ta phải đối diện: Video đó là giả, được cắt ghép và lồng tiếng rất tinh vi.

Từ đây, những câu hỏi mang tính bản chất bắt đầu mở ra. Vì sao ai đó lại tạo ra một video như vậy? Chỉ để kiếm vài triệu lượt xem? Hay họ thực sự tin rằng họ đang làm “điều đúng”? Và nếu họ tin như vậy, một câu hỏi lớn hơn xuất hiện: Liệu lòng yêu nước chân chính có cần, hay được phép, dựa trên sự lừa dối không?

Để kiểm chứng mức độ nghiêm trọng của vấn đề, không chỉ dừng lại ở quan sát trên mạng, chúng tôi đã thực hiện một thí nghiệm xã hội học sơ bộ ngay tại cộng đồng địa phương. Chúng tôi cho các nhóm đối tượng ngẫu nhiên xem các video giả mạo này và ghi nhận phản ứng thực tế của họ.

Kết quả thu được mang lại những tín hiệu đáng báo động:

• Sự xóa nhòa ranh giới Thật – Giả: Phần lớn người tham gia hoàn toàn không thể phân biệt được đâu là video thật, đâu là sản phẩm cắt ghép của AI.
• Hiệu ứng “Doping Cảm xúc”: Các video này chứng tỏ sức hút khủng khiếp. Chúng lôi cuốn và để lại cho người xem những cảm xúc mãnh liệt và hưng phấn ngay lập tức, xác nhận giả thuyết về “thuốc phiện nhận thức”.
• Cú sốc Nhận thức: Khi được thông báo sự thật rằng video là giả, phản ứng chung đa số là sự ngỡ ngàng và hoài nghi (hoài nghi thực tại và hoài nghi cả người phỏng vấn).
• Cơ chế Phòng vệ ở Người lớn tuổi: Đây là phát hiện quan trọng nhất. Trong khi người trẻ thường chấp nhận sự thật nhanh hơn, thì hầu hết người lớn tuổi lại xuất hiện phản ứng tâm lý phòng vệ. Họ chối bỏ thực tế, không tin nó là giả, hoặc phủ nhận “trên mạng làm gì có gì thật”, hoặc hợp lý hóa hành vi “xem cho vui thôi”.

Đây không còn là câu chuyện của công nghệ. Đây là câu chuyện của Đạo đức. Chúng ta phải giải phẫu “hệ điều hành” đạo đức đang chạy ngầm trong tư duy của các tác nhân này.

I. GIẢI PHẪU HỆ ĐIỀU HÀNH ĐẠO ĐỨC CỦA CỦA NGÀNH CÔNG NGHIỆP THAO TÚNG CẢM XÚC

1. Mục đích biện minh cho Phương tiện

Hiện tượng các video “yêu nước” giả mạo này chính là sự thực hành một triết lý Machiavellian dân dã: Họ tin rằng “mục đích” (được cho là “nâng cao lòng tự hào dân tộc”) cho phép họ sử dụng bất kỳ “phương tiện” nào (sự lừa dối trắng trợn).

Luận điểm này sụp đổ hoàn toàn khi soi chiếu dưới hai nền tảng đạo đức lớn:

Theo Kant, người ta không bao giờ có thể cho rằng có quyền đối xử với người khác chỉ như một phương tiện để đạt được một mục đích. Các tác nhân này đã vi phạm trực tiếp mệnh đề đó. Họ đang đối xử với hàng triệu khán giả “chỉ như một phương tiện” – một công cụ để kiếm view, để thỏa mãn tự tôn cá nhân – thay vì đối xử với họ như những con người có lý trí, xứng đáng được tiếp cận sự thật.

Theo Lý thuyết đạo đức của John Stuart Mill: Các tác nhân này có thể ngụy biện rằng họ đang theo đuổi Thuyết Vị lợi, tức là tạo ra “hạnh phúc tối đa cho số đông” (cảm xúc tự hào). Nhưng theo chúng tôi, đây là một “phép tính Vị kỷ”. Một phép tính Vị lợi chân chính đòi hỏi sự vô tư và toàn diện. “Phép tính” của họ sai lệch vì:

• Một là: Họ thu hẹp “Lợi ích” (từ “hạnh phúc xã hội” thành “lợi ích cá nhân/phe nhóm”).
• Hai là: Họ xem nhẹ “Thiệt hại”. Họ cố tình loại bỏ các thiệt hại vĩ mô như sự xói mòn Vốn Xã hội (đặc biệt là niềm tin), sự chia rẽ xã hội, và sự suy thoái Năng lực Phản biện ra khỏi phép tính.

Khi đặt lên bàn cân, một phép tính Vị lợi trung thực sẽ chỉ ra rằng: Thiệt hại (phá hủy lòng tin và gây chia rẽ) là cực kỳ lớn và lâu dài, vượt xa bất kỳ lợi ích (cảm xúc tự hào nhất thời, giả tạo) nào.

2. Cơ chế Tâm lý của các tác nhân

Nếu hành vi đó sai trái, tại sao họ vẫn làm mà không cắn rứt lương tâm? Sykes và Matza chỉ ra rằng người vi phạm đạo đức sử dụng Các Kỹ thuật Trung hòa để “tắt” la bàn đạo đức của mình:

• Phủ nhận Trách nhiệm: “Thuật toán ưu tiên thể loại như vậy”, “Tôi chỉ chia sẻ lại”.
• Phủ nhận Thương tích (Thiệt hại): “Chỉ là video giải trí, có ai chết hay mất tiền đâu?”.
• Phủ nhận Nạn nhân: “Họ ngốc nghếch thì đáng bị lừa”, “Tôi đang cho họ thứ họ muốn”.
• Lên án Những người lên án: “Những người bóc phốt chúng tôi là phản động, thiếu yêu nước”.
• Kêu gọi lòng trung thành cao hơn: “Tôi làm điều này vì Lòng yêu nước”.

Họ tự cho mình quyền “tra tấn sự thật” để “gỡ bom tự ti dân tộc”. Nhưng đây là sự ngụy biện khập khiễng vì: mối đe dọa là trừu tượng, người Việt Nam không cần những nội dung dối trá để nâng cao tinh thần yêu nước, và họ không “gỡ bom” mà đang “trồng” một quả bom khác – quả bom của sự hỗn loạn nhận thức và chia rẽ xã hội.

3. Vật chất và Ý thức

Theo lăng kính Mác-Lênin, chúng tôi nhận thấy hai động cơ (động cơ thứ 2 là nguy hiểm nhất):

• Một là, Vật chất Quyết định Ý thức: Động cơ “vật chất” (lượt xem, tiền quảng cáo) chính là “tồn tại” quyết định “ý thức” (dẫn đến hành vi sản xuất video bất chấp sự thật).
• Hai là, Ý thức Tác động ngược lại Vật chất: Nguy hiểm hơn, bằng cách gieo rắc một “ý thức giả” – một lòng yêu nước mù quáng, cực đoan – các thế lực mưu đồ có thể tác động ngược trở lại, làm thay đổi “thực tiễn vật chất” thành sự bất ổn xã hội và suy yếu khối đại đoàn kết.

Thực tiễn là thước đo của chân lý. Thực tiễn mà các video này tạo ra trông có vẻ là niềm tự hào dân tộc, nhưng tiềm ẩn nguy cơ là sự chia rẽ, hằn học, và một thế hệ lười biếng tư duy. Do đó, chúng không chỉ là “giả dối” đơn thuần mà theo chúng tôi, chúng đang kéo lùi sự tiến bộ của văn hóa và tư duy xã hội.

II. PHÂN TÍCH TÁC HẠI ĐA TẦNG CỦA “ĐẠI DỊCH NHẬN THỨC”

Chúng ta không thể đo lường tác hại của tin giả bằng lượt xem. Chúng tôi nhận thấy rằng, tác hại của chúng mang tính hệ thống, đa tầng và đang phá hoại xã hội từ từ như một liều thuốc độc.

1. Thuốc phiện Nhận thức – Gây nghiện và Tê liệt

Đây là nguy cơ chìm. Những video cảm xúc này ru ngủ nhận thức người xem. Chúng tạo ra thói quen tiếp nhận thông tin thụ động, không cần kiểm chứng. Khi hệ miễn dịch (lý trí, tư duy phản biện) của một người đã bị tê liệt vì doping cảm xúc, đó là thời cơ hoàn hảo để các đối tượng xấu tiêm vào những liều thuốc độc (thông tin thù địch, xuyên tạc) mà không gặp sự kháng cự.

2. Gây chia rẽ

Đây là tác hại vĩ mô. Các video này là axit ăn mòn lòng tin – chất keo liên kết xã hội. Khi người ta xem và tin vào nội dung rác hơn là nội dung sự thật, bổ ích, thì theo chúng tôi sẽ làm suy giảm niềm tin vào chuyên gia, vào truyền thông chính thống, và vào chính đồng bào (tạo phe phái tin và bóc phốt để công kích lẫn nhau). Đây là một mối đe dọa an ninh phi truyền thống, một cuộc chiến mà chúng tôi tạm gọi là “Chiến tranh nhận thức” làm suy yếu tư duy phản biện và khối đại đoàn kết dân tộc từ bên trong.

3. Làm suy yếu Chân lý (Phản tác dụng)

Hành động dùng dối trá để bảo vệ sự thật như chủ quyền biển, lịch sử… không làm cho chân lý mạnh mẽ hơn. Ngược lại, nó làm suy yếu chính chân lý đó. Hành động này ngầm phát đi một thông điệp đáng sợ: Chân lý của chúng ta là yếu ớt đến mức không thể tự đứng vững, mà phải cần đến sự dối trá và sự “gật đầu” của một ông Tây giả mạo để chống đỡ. Đây là hành vi phản tác dụng, trao vũ khí cho các thế lực thù địch. Họ có thể dễ dàng chỉ ra rằng: “Hãy xem, ngay cả lòng yêu nước của họ cũng được xây dựng trên sự giả mạo.”

4. Tổn hại Hình ảnh Quốc gia (Tác hại Đối ngoại)

Khi bạn bè quốc tế, các nhà đầu tư, hoặc người Việt Nam ở nước ngoài nhìn thấy những video giả mạo này, và đặc biệt là hàng ngàn bình luận thuần cảm xúc, phi lý trí bên dưới, họ sẽ nghĩ gì về Việt Nam? Họ sẽ thấy một xã hội dễ bị kích động, dễ bị dẫn dắt. Điều này gây tổn hại nghiêm trọng đến hình ảnh một Việt Nam văn minh, đáng tin cậy trên trường quốc tế.

III. CHIẾN LƯỢC “MIỄN DỊCH CỘNG ĐỒNG”: VẮC-XIN, THUỐC GIẢI ĐỘC VÀ TRÁCH NHIỆM HỆ THỐNG

Chúng ta đã chiến thắng Đại dịch Covid-19 bằng cách mà cả thế giới công nhận. Thiết nghĩ, chúng ta cũng có thế chiến thắng cái mà chúng tôi tạm gọi là “Đại dịch nhận thức” này bằng cách tương tự.

Theo nhận định của chúng tôi, đây là một cuộc “phá hoại an ninh nhận thức” với những tác hại vĩ mô. Cuộc chiến này không thể thắng bằng cách “bóc phốt” đơn lẻ. Chúng tôi tin rằng nó đòi hỏi một chiến lược tổng thể, tương tự như một chiến dịch y tế cộng đồng để chống lại đại dịch.

Nếu tin giả là “virus”, “thuốc phiện” và “thuốc độc”, thì chúng ta cần xây dựng một hệ thống “vắc-xin” (phòng ngừa) và “thuốc giải độc” (can thiệp) một cách đồng bộ.

1. Giải phẫu “Đại dịch Nhận thức”: Tác nhân, Vật chủ và Cơ chế lây lan

Trước khi bào chế thuốc, chúng ta cần hiểu rõ cơ chế lây nhiễm:

• Tác nhân (Virus/Thuốc độc): Chính là các nội dung (video, bài viết) được thiết kế tinh vi. Chúng là “thuốc độc” (gây hại) được bọc trong vỏ bọc “thuốc phiện” (cảm xúc hào hùng, bi tráng). Mục tiêu của chúng không phải là thông tin, mà là gây nghiện cảm xúc, làm tê liệt tư duy phản biện và “ru ngủ nhận thức”.
• Vật chủ (Đối tượng Dễ bị tổn thương): Virus này không tấn công đồng đều. Nó nhắm vào các “vật chủ” có “hệ miễn dịch” (tư duy phản biện) yếu nhất:
  • Một là, Nhóm Mục tiêu (Ưu tiên): Người trung niên và lớn tuổi, quan tâm đến chính trị, quân sự. Hệ miễn dịch của họ yếu vì: (1) Thiếu kỹ năng công nghệ; (2) Có “cái tôi” tư tưởng vững chắc, dễ bị kích động bởi các chủ đề yêu nước; (3) Dễ kích hoạt cơ chế phòng vệ khi bị thách thức.
  • Hai là, Nhóm Thụ động (Nạn nhân Tương lai): Học sinh, sinh viên. Dù ít bị nhắm mục tiêu bởi tin giả chính trị, nhưng họ là nạn nhân chính của “thuốc phiện nhận thức”. Họ đang bị “huấn luyện” bởi các video giải trí để quen với việc tiếp nhận thông tin thụ động, không kiểm chứng.
• Cơ chế Lây lan: Virus tin giả lây lan không phải do ngẫu nhiên, mà do Thuật toán (của YouTube, TikTok, Facebook). Thuật toán là một cỗ máy vô cảm. Nó không được thiết kế để tối ưu hóa Sự thật; nó được thiết kế để tối ưu hóa Sự Tương tác. Một video gây phẫn nộ, tự hào cực đoan (dù giả) sẽ tạo ra nhiều tương tác hơn một bài phân tích trung thực. Thuật toán nhận diện điều này và chủ động “bơm” (lây lan) “thuốc độc” đến các “vật chủ” mà nó biết chắc sẽ phản ứng mạnh nhất.

2. “Vắc-xin” (Giải pháp Phòng ngừa Dài hạn)

Vắc-xin ở đây là các biện pháp hệ thống để xây dựng tấm khiên mà chúng tôi tạm gọi là “kháng thể nhận thức” cho toàn xã hội.

• Vai trò của Ngành Giáo dục: Đây là tuyến phòng thủ quan trọng nhất. Chúng tôi tin rằng “An ninh Nhận thức” là một kỹ năng sinh tồn trong thế kỷ 21, kỷ nguyên bùng nổ của trí tuệ nhân tạo. Chúng tôi đề xuất đưa “Tư duy Phản biện số” và “Đạo đức thông tin” thành một trụ cột cốt lõi, bắt buộc trong hệ thống giáo dục quốc dân, từ bậc phổ thông. Trong thời đại mà thông tin phần lớn sẽ được tạo ra bởi AI, cần có sự chuyển dịch từ “dạy” kiến thức sang “dạy” cách thẩm vấn kiến thức. Học sinh cần được huấn luyện để tự động hỏi: “Ai tạo ra cái này? Họ muốn mình cảm thấy gì? Nguồn gốc ở đâu?”.
• Vai trò của Giới Chuyên gia (Học thuật): Các nhà khoa học (Tâm lý, Xã hội học, Pháp luật) là “viện R&D” bào chế vắc-xin. Vai trò của họ là “hạ sơn”, chủ động tham gia với tư cách cố vấn chuyên môn cho các tổ chức, cá nhân đang từng ngày chống nạn tin giả, cung cấp lý luận và bảo chứng khoa học để xây dựng các quy trình can thiệp an toàn, phi phán xét. Chúng ta cũng cần giới chuyên gia chủ động nghiên cứu và công bố các “báo cáo dịch tễ” để cảnh báo cho cơ quan hoạch định chính sách.

3. Thuốc Giải độc – Giải pháp Can thiệp Tức thời

Khi một “ổ dịch” (video giả) bùng phát, xã hội cần “thuốc giải độc” ngay lập tức.

• Vai trò của Truyền thông Chính thống và các nhà Sáng tạo nội dung: Với vai trò là “bác sĩ tuyến đầu”, giới truyền thông cần chủ động sản xuất nội dung “giải độc” theo chiến lược “Lấy ánh sáng đẩy lùi bóng tối”. Tuy nhiên, “thuốc giải độc” cần “ngon hơn thuốc độc” – tức là nội dung sự thật cần hấp dẫn hơn sự dối trá. Điều này đòi hỏi chúng ta nên hạn chế các phương pháp “hàn lâm” khô khan và áp dụng các chiến lược nội dung sáng tạo theo đúng khẩu vị của từng đối tượng, để tạo ra các sản phẩm trung thực nhưng có sức lan tỏa.
• Vai trò của KOLs & Người Nổi tiếng (Hệ thống Phân phối Thuốc): Họ là những “siêu lây nhiễm” cho cả virus và vắc-xin. Họ có một trách nhiệm đạo đức quan trọng là thực hành “vệ sinh nhận thức” (kiểm chứng trước khi chia sẻ). Chúng tôi tin rằng họ nên sử dụng tầm ảnh hưởng của mình để chủ động phân phối “thuốc giải độc” (nội dung kiểm chứng) và quảng bá “vắc-xin” (kỹ năng tư duy phản biện) cho hàng triệu người theo dõi họ.
• Vai trò của các Nhà hoạch định chính sách (Chế tài Hỗ trợ): Để hỗ trợ cuộc chiến này, các cơ quan chức năng có thể xem xét:
  • Thay đổi thuật ngữ: Ngừng gọi đây là “tin giả”. Chúng ta nên gọi đúng bản chất của nó: “Hành vi phá hoại an ninh nhận thức”.
  • Nghiên cứu việc chuyển từ xử phạt hành chính sang hình sự hóa đối với các hành vi có tổ chức, cố ý, và có hệ thống sản xuất nội dung thao túng có chủ đích gây chia rẽ xã hội và phá hoại an ninh nhận thức.

4. Vai trò của Cộng đồng mạng

“Vắc-xin” và “thuốc giải độc” sẽ vô dụng nếu người dân từ chối sử dụng.

Mỗi cá nhân cần nhận thức rằng trong “cuộc chiến” này, họ vừa là nạn nhân, vừa là “vật chủ” lây lan virus.

“Hệ miễn dịch” mạnh mẽ nhất nằm ở chính di sản tư tưởng của dân tộc. Chúng ta cần đối lập “lòng yêu nước giả” (vị kỷ, lừa dối) với “lòng yêu nước thật” được xây dựng trên tư tưởng Hồ Chí Minh:

• Lòng yêu nước thật của Bác là HÀNH ĐỘNG: thi đua lao động, không phải hưởng thụ cảm xúc thụ động.
• Lòng yêu nước thật của Bác là ĐOÀN KẾT: không phải chia rẽ, bất cứ hành vi nào gây chia rẽ xã hội đều là đi ngược lại di sản của Người.
• Lòng yêu nước thật của Bác là TRUNG THỰC: nói thì phải làm, khiêm tốn, thật thà, dũng cảm, không phải dối trá.

Hành động yêu nước chân chính nhất trên không gian mạng không phải là “chia sẻ” một cách bốc đồng. Hành động đó là “Dừng lại”, “Suy nghĩ”, và “Kiểm chứng”.

IV. KẾT LUẬN

Chúng ta đã bắt đầu hành trình này bằng cách mổ xẻ một triết lý “mục đích biện minh cho phương tiện”. Chúng ta đã đi vào tâm trí của kẻ thao túng, thấy rõ cơ chế tâm lý tội phạm, động cơ vật chất và mối tương quan với ý thức.

Cuối cùng, chúng ta thấy rằng giải pháp không nằm ở một viên đạn bạc, mà ở một chiến lược “Miễn dịch Cộng đồng” tổng thể, đòi hỏi sự chung tay của mọi thành phần, từ Ngành Giáo dục (tạo vắc-xin), Ngành Truyền thông (tạo thuốc giải độc), Ngành An ninh (tạo chế tài), đến từng cá nhân (thực hành vệ sinh nhận thức).

Cuộc chiến này, xét đến cùng, không phải là cuộc chiến của công nghệ. Đây là cuộc chiến của tư tưởng, đạo đức và sự thật.